Hezarfen Ahmet Çelebi Kimdir?

Hezârfen Ahmed Çelebi (1609 – 1640), Evliya Çelebi’nin Seyahatname adlı eserinde yer alan, 17. yüzyılda Osmanlı’da yaşamış olduğuna inanılan efsanevi Müslüman Türk bilgini. Çelebi,1632 yılında lodoslu bir havada Galata Kulesi’nden kuş kanatlarına benzer bir araç ile kendini boşluğa bırakması ve İstanbul Boğazı’nda 3358 metre süzülerek Üsküdar’da yer alan Doğancılar Meydanı’na inmesi ile tanınır. Buna rağmen modern Osmanlı tarihçileri ve mühendisler tarafından hikâyenin bilimsel olarak tutarsız olması ve başka herhangi bir tarihsel kaynakta geçmemesi neden gösterilerek bir efsane olduğu savunulur.

Hezar, Farsça kökenli bir sözcük olup 1000 anlamına gelir. Hezârfen ise “bin fenli” (bilimli) yani “çok şey bilen” anlamına sahiptir. Çelebi ise yüce kişi, efendi, rabb anlamlarına gelen, Osmanlı İmparatorluğu’nun neredeyse tüm dönemlerinde kullanılmış Süryanice kökenli bir unvandır.

1554-1562 yılları arasında Avusturya adına Kostantiniyye elçiliği yapmış Ogier Ghislain de Busbecq, “bir Türkün uçuş denemesi yaptığını” belirtmiştir, ancak bu ifade doğruysa bile Evliya Çelebi’den yaklaşık 100 sene önceye dayanır ve Hezarfen Ahmed Çelebi ile ilgisizdir. Ahmed Çelebi’den bahseden tek kaynak, Evliya Çelebi’nin 10 ciltlik Seyahatname’sinde geçen üç satır uzunluğundaki ifadeden ibarettir. Evliya Çelebi eserinde şunları yazar:

« İptida, Okmeydan’ın minberi üzere, rüzgâr şiddetinden kartal kanatları ile sekiz, dokuz kere havada pervaz ederek talim etmiştir. Badehu Sultan Murad Han Sarayburnu’nda Sinan Paşa Köşkü’nden temaşa ederken, Galata Kulesi’nin taa zirve-i belâsından lodos rüzgârı ile uçarak, Üsküdar’da Doğancılar meydanına inmiştir. Bu olay Osmanlı Devleti’nde ve Avrupa’da büyük yankı buldu ve dönemin padişahı IV. Murad tarafından da beğenildi. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altın ihsan ederek: “Bu adam pek havf edilecek (korkulacak) bir ademdir. Her ne murad ederse, elinden geliyor. Böyle kimselerin bekası caiz değil, ” diye Gâzir’e (Cezayir) nefyeylemiştir (sürmüştür). Orada merhum oldu. »

Temsili uçuş güzergahı

Osmanlı Devleti’nin maliye kayıtlarını içeren arşivlerde IV. Murad zamanında hediye olarak bir kese altın sikke verildiğine dair hiçbir bilgi yer almamaktadır. Aynı zamanda bu görece önemli olayın tek kaydı, “esere renk katmak için abartılarla dolu” olarak tanımlanmış Seyahatname eserinde bulunmaktadır. Bu nedenlerden ötürü pek çok Osmanlı tarihçisi bu hikâyeye şüphe ile yaklaşmaktadır.

İlber Ortaylı pek çok kez Hezarfen’in uçuşunu “Evliya Çelebi’nin masalı”, “uydurma”, “efsane” veya “hikaye” olarak tanımlamıştır. Halil İnalcık da bu iddiaya destek vermiş, “İlber Hoca’nın düşünce ve analizlerine kesinlikle katılıyorum. Yanlış olan yıllarca roman tarzındaki bu efsanelerin gerçek diye tarih kitaplarında yer alması, okutulmasıdır. Bunları düzeltmemiz gerekir.” demiştir. Halil İnalcık, Ekmeleddin İhsanoğlu ve İlber Ortaylı gibi Osmanlı tarihçilerinin birlikte hazırladıkları bir eserde de Çelebi’nin varlığına şu cümleler ile değinilmiştir:

“Galata Kulesi’nden Üsküdar’a kanat takarak uçtuğu öne sürülen Hezarfen Ahmet Çelebi, sadece Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde anıldığı ve başka hiçbir kaynak tarafından doğrulanamadığı için efsaneden öte bir anlam taşımaz.”

Bilimsel görüş

Aerodinamik bilimi açısından da böyle bir uçuşun gerçekleşemeyeceği düşünülmektedir. Kule ile meydan arasındaki yükseklik farkı yaklaşık 62 metre, iki nokta arasındaki mesafe de 3358 metredir. Bu verilere göre Çelebi’nin uçuşu gerçekleştirebilmesi için yatayda 55 metre yol alırken düşeyde de en fazla 1 metre alçalması, yani 55:1 süzülme oranıyla yol alması gerekmektedir. Ancak günümüzde en hafif malzemelerle yapılmış olan delta kanat denilen uçuş aletleri ile bile bu orana ulaşmak olanaksızdır. Modern delta kanatların ortalama süzülme oranları 15:1 olmaktadır. Denizler ve büyük su birikintileri üzerinde uçan objeyi yükseltecek termik hava akımları da bulunmaz. Ayrıca, lodosun da uçuşa ters yönde etki etmesi beklenir.

Diğer inanışlar

Uçuş ile ilgili tek kaynak Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde yer alan bir paragraf olmasına rağmen, Hezarfen Çelebi hakkında pek çok farklı inanış evrilmiştir. Kendi geliştirdiği takma kanatlarla berberi fizikçi Abbas Kasım İbn Firnas’tan sonra uçmayı başaran ilk insan olduğu, uçma tasarısını gerçekleştirdiği ve geniş bilgisinden ötürü halk arasında, Hezarfen olarak anıldığı söylenmektedir.

İlk uçma denemelerinde, Leonardo Da Vinci’nin uçma konusundaki çalışmalarında kendinden çok önce bu konuda deneyler yapan 10. yüzyıl Müslüman Türk alimlerinden olan İsmail Cevheri’den ilham aldığı söylenir. Cevheri’nin bulgularını iyice inceleyen ve öğrenen Çelebi’nin, kuşların uçuşunu inceleyerek tarihi uçuşundan önce hazırladığı kanatlarının dayanıklılık derecesini ölçmek için, Okmeydanı’nda deneyler yaptığı varsayılır.

Popüler kültür 

Hezarfen Ahmed Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer kişilerinden birisi olarak görülür ve Türkiye’de kültürel açıdan önemli bir yer edinmiştir.

• PTT İdaresinin 17 Ekim 1950 Tarihinde İstanbul’da toplanan Milletlerarası Sivil Havacılık Kongresi için çıkardığı üç hatıra pulundan Zeytuni yeşil-mavi renkli 20 kuruşluk olanın taşıdığı temsili resim, Hezarfen’in Galata Kulesi’nden Üsküdar’a uçuşunu tasvir etmektedir.
• Bir ara TRT Çocuk kanalında Hezarfen Ahmet Çelebi’nin küçüklüğünde yaşadıklarını ve uçuş merakını anlatan Küçük Hezarfen isimli bir çizgi film yayınlanmıştır.
• 2010 yılının sonlarında üç boyutlu kısa bir animasyona konu edilmiştir. 
• 2012 yılında Fazıl Say tarafından bestelenmiş olan Hezârfen Ney Konçertosu’nda Hezârfen Ahmed Çelebi’nin sıradışı hikâyesi anlatılmıştır. Hezarfen Ney Konçertosu; İstanbul 1632 Baharı, Galata Kulesi, Uçuş ve Cezayir Sürgünü adlı, birbirine bağlı dört bölümden oluşmaktadır. 
• Yönetmenliğini Mustafa Altıoklar’ın yaptığı 1996 yapımı Türk filmi İstanbul Kanatlarımın Altında, Hezarfen Ahmed Çelebi’nin uçuş öyküsünü işlemiş, Ege Aydan tarafından canlandırılmıştır.
• 2015 yapımı Muhteşem Yüzyıl Kösem dizisinde Ushan Çakır tarafından canlandırılmıştır.